CÙNG NHÌN LẠI BONG BÓNG CÔNG NGHỆ KHỦNG KHIẾP NHẤT LỊCH SỬ, 20 NĂM TRƯỚC BITCOIN

Gần 2 thập niên trước, con người đã từng thổi phồng và làm vở một quả bong bóng có trị giá 1,8 nghìn tỷ (tương đương giá trị hiện tại của Apple, Google, Microsoft và Amazon cộng lại).

Đó là bong bóng Dot-Com.

Vào cuối thập niên 1990 là nhắc đến một thế giới mới mẻ và hấp dẫn đến lạ kỳ. Microsoft là công ty thống trị thế giới. Bất kỳ một doanh nhân nào cũng muốn trở thành Microsoft mới. Và một công ty nhỏ bé có tên Netscape đã chứng minh cho tất cả mọi người rằng, với Internet, giấc mơ ấy hoàn toàn có thể trở thành hiện thực. Ý niệm của mọi người về Internet vẫn rất mơ hồ.

Netscape thành lập vào năm 1994, trình duyệt Mosaic Netscape 0.9 được phát hành vào tháng 10 năm đó. Chỉ trong vòng vài tháng, Netscape nhanh chóng lật ngôi tiền thân "Mosaic" để thâu tóm 3/4 thị trường trình duyệt đang bùng nổ, đánh bại cả "tiêu chuẩn" Mosaic. Với chất lượng trải nghiệm vượt trội và cực kỳ trực quan, Netscape có thể coi là điểm khởi đầu của một Internet dành cho tất cả mọi người. Từ nay, Internet không còn là những đoạn text nhàm chán.

Khi tiềm năng của Internet đã được mở ra trước mắt, lòng tham nhanh chóng làm cho con người mờ mắt. Ở một góc độ khác, một nỗi sợ hãi mới bắt đầu ngập tràn: kẻ nào không bắt kịp Internet, kẻ đó phải chết.

"Đánh" vào nỗi sợ hãi này, Netscape trở nên giàu có: trong khi người dùng cá nhân được tận hưởng trình duyệt miễn phí, các các doanh nghiệp sẽ phải trả tiền để được triển khai trình duyệt Netscape cùng các dịch vụ liên quan. Trong năm đầu, Netscape thu về doanh thu 75 triệu USD.

Năm tiếp theo, 375 triệu USD. Năm thứ 3, 500 triệu USD. Chỉ mất 3 năm, Netscape đã đạt đến cột mốc mà Microsoft phải mất 11 năm khó nhọc mới đạt được.

Ngày 9/8/1995, Netscape thực hiện IPO. Giá mở cửa là 28 USD, kết thúc phiên giao dịch chạm mốc 73 USD. Trị giá thị trường Netscape đạt mức 1,07 tỷ USD sau IPO.

Những chiêu trò độc quyền của Microsoft (đặc biệt là sự kiện tích hợp Internet Explorer vào Windows 95), rất nhiều người đã có thể đặt chân lên World Wide Web một cách dễ dàng. Những đột phá về mặt công nghệ liên tục xuất hiện từ 2 phe, nâng tầm trải nghiệm web cho người dùng một cách chóng mặt.

Internet nhờ vậy trở thành một thế giới nhiệm màu, các tên tuổi lớn đua nhau IPO thành công. Kết thúc phiên IPO vào ngày 12/4/1996 ở mức 33 USD/cổ phiếu, trị giá thị trường của Yahoo đạt 760 triệu USD. Ngày 24/9/1998, đến lượt eBay kết thúc IPO ở mức trị giá thị trường 1,08 tỷ USD. Cổ phiếu công ty này kết thúc ở mức cao gần 3 lần so với giá bán ra.

Chỉ hai tháng sau đó, theglobe.com lập kỷ lục tăng tới 606% giá bán cổ phiếu từ thời điểm mở IPO đến khi kết thúc. Vài tháng sau, VA Linux, một công ty chuyên sản xuất máy tính cài đặt Linux cho các doanh nghiệp và người dùng nhỏ lẻ, đã phá kỷ lục ấy với con số 698%...

Và các cái tên như Amazon, Yahoo, eBay, theglobe hay VA Linux ... Không gì ngăn cản cơn sốt dot-com tiếp tục bùng nổ. Với tư duy "ăn lãi về sau", tôn chỉ duy nhất để đo thành công giờ là IPO và giá trị thị trường.

Kết quả là trong cả nửa thập kỷ, gần như cả nước Mỹ mang tâm lý đầu tư, ném tiền và đầu tư vào hi-tech. Tỷ lệ số hộ gia đình tại Mỹ đã có khoản đầu tư vào thị trường chứng khoán dần dần lên tới mức 70%. Số lượng các quỹ đầu tư mạo hiểm (VC) tăng gấp 10 lần khi 359 quỹ mới được thành lập chỉ trong vòng 6 năm từ 1995 đến 2001. Khoản vốn do mỗi VC kiểm soát cũng tăng 3 lần từ 103 triệu USD lên 303 triệu USD, quy mô nhân sự cũng tăng hơn hai lần, đạt mức gần 8500 người/VC.

Theo khẳng định của tờ Time, nhiều người thậm chí còn bỏ công việc chính để dành cả ngày sống chết với cổ phiếu hi-tech tại các sàn giao dịch. Chỉ số NASDAQ (có thể hiểu nôm na là giá trị trung bình của các cổ phiếu được giao dịch trên sàn này) liên tục leo thang.

Trong khoảng thời gian này, số vốn đổ vào các hoạt động liên quan tới 2 lĩnh vực IT và Internet là 175 tỷ USD. Các startup Internet của năm 2000 chiếm đến gần một nửa, 84 tỷ USD, tăng gấp... 150 lần so với con số của năm 1994. Trong cơn sốt công nghệ, các ông lớn chuyên về hạ tầng và nền tảng như Microsoft, Oracle, Intel và Cisco đều chứng kiến trị giá của mình tăng chóng mặt. Tháng 12/1999, Microsoft đạt 619 tỷ USD. Năm 2000, Cisco, gã khổng lồ network, đạt 552 tỷ USD trị giá. Một nhà phân tích khẳng định "1000 tỷ USD là mục tiêu nằm trong tầm tay".

Đó thực sự là một giai đoạn mang đậm màu sắc lễ hội cho cả Phố Wall lẫn Thung lũng Silicon. Theo một khảo sát của Liên hiệp Nhà đầu tư Cá nhân ngay trước khi bong bóng vỡ vào đầu năm 2000, 6/7 số người được hỏi vẫn đang tỏ ra cực kỳ lạc quan.

"Năm 1999, cứ 60 giây lại có một tỷ phú mới xuất hiện ở thung lũng Silicon." Nhà báo Telly Davison

Năm 2000 sau đó cũng trở thành năm phình to nhất của bong bóng dot-com.

Cuối năm 1999, Jason Zweig khẳng định rằng các công ty Internet rất có thể sẽ mất tới 90% giá trị. Kết quả: "Hàng tháng trời, mỗi ngày tôi đều nhận được email nói tôi là một thằng ngu, một con khủng long và đủ các loại từ ngữ thô tục khác".

Bong bóng đột ngột vỡ tan vào ngày 20/3/2000 khi Barron, một tổ chức tài chính lớn cho đăng tải một bài báo có tên gọi "Burning Up", vạch trần tình trạng của dot-com lúc đó. Theo nghiên cứu trong bài viết, 51 trong số 207 dot-com được quan sát sẽ sớm hết vốn trong vòng 12 tháng tiếp theo. Gần 3/4 trong số 207 công ty này đang phải chịu lỗ và cũng không có khả năng sinh lời trong những tháng tiếp theo.

Đến cả Amazon.com chỉ còn đủ tiền mặt để sống sót qua 10 tháng.

Khi tất cả mọi người đều đã bừng tỉnh, lâu đài giấy sẽ sớm sụp đổ. Các nhà đầu tư hiểu rằng thời đại tăng trưởng nóng đã chấm dứt và bắt đầu rút vốn khỏi các dot-com. Vốn giảm, nhu cầu IT cũng giảm sút sau khi Y2K đi qua, chi phí dành cho quảng cáo trực tuyến cũng giảm. Khi doanh thu của các công ty quảng cáo trực tuyến như Yahoo và các công ty hạ tầng như Oracle, Cisco, thị trường càng trở nên ảm đạm, nhà đầu tư càng sợ hãi, chỉ số NASDAQ càng giảm.

Như những quân cờ domino, các dot-com lần lượt đi vào chỗ chết. Ngày 18/5, Boo.com phá sản. 11/6, Pets.com đóng cửa. Ngày 30/9, The Learning Company bị Mattel bán lại với giá 27,5 triệu USD, chỉ vài tháng sau khi thâu tóm với giá 27,5 tỷ USD. FreeInternet.com, ISP lớn thứ 5 nước Mỹ, phá sản tháng 10/2000. Ngày 7/3/2011, eToys chết. Tháng 4/2001, đến lượt Kozmo.com và Flooz.com.

Cuộc đại sụp đổ sẽ diễn ra một cách khốc liệt trong vòng 3 năm từ 2000 đến 2004: không đầy một nửa số công ty IT và Internet sống sót qua cuộc đại khủng hoảng. Amazon chứng kiến giá cổ phiếu giảm từ 107 USD xuống còn 7 USD. Tháng 10/2003, thương vụ sáp nhập "trong mơ" của American Online và Time Warner chính thức trở thành cơn ác mộng khi cả 2 vị CEO phải rời ban quản trị, AOL Time Warner trở lại thành... Time Warner. Trong năm 2002, liên minh AOL-Time Warner phải thực hiện "xóa sổ" 99 tỷ USD trị giá thị trường.

Tại Thung lũng Silicon, số người bị sa thải lên tới mức 200.000. Thành phố San Francisco, nơi từng là trung tâm công nghệ trong thời kỳ dot-com, bỗng chốc trở thành bãi hoang khi 30.000 người bỏ đi chỉ trong vòng vài tháng.

Tại thời điểm cuối năm 2000, chỉ số NASDAQ đã giảm hơn một nửa còn 2471. Đến tháng 9/2002, chỉ số này tiếp tục sụt giảm còn 1173. Nói cách khác, 73% trị giá của cơn sốt dot-com đã bay hơi.

Giáo sư McAfee, đại học Harvard khẳng định: "Chúng ta sẽ không bao giờ được thấy một làn sóng kết hợp giữa lòng đam mê, các khoản điện tử dồi dào và cả những phỏng đoán điên khùng của thị trường như làn sóng Internet đầu tiên".

Đúng vậy, dot-com là một thời đại quá đặc biệt trong cả lịch sử nước Mỹ. Nỗi sợ hãi và tò mò dành cho Internet cũng như sự cố Y2K đến gần đưa nhu cầu đầu tư vào hạ tầng IT tăng cao đột biến, cùng lúc các đột phá của Netscape và Internet Explorer cũng như định luật Moore giúp Internet trở thành sân chơi "mở" của hàng triệu người. Những ấn tượng mơ hồ về Internet thời đại mở cửa khiến cho hàng loạt startup ra đời với những mô hình hoạt động hoàn toàn xa rời thực tế, các nhà đầu tư mờ mắt chạy theo các IPO có giá trị "ảo" mà không nhận ra rằng nguồn vốn, nguồn lực con người là cực kỳ giới hạn.

Cơn sốt dot-com qua đi đã để lại cho các công ty công nghệ vô số di sản Khi cơn sốt đi qua, Jeff Bezos cũng nhận ra rằng phần lớn máy chủ của Amazon đang bị bỏ phí. Tháng 3/2006, đám mây AWS chính thức ra đời, cuộc đua điện toán đám mây chính thức khởi động, nhấn chìm các tên tuổi gắn liền với hạ tầng IT như Cisco và Sun Microsystems.

Cũng giống như trường hợp của Cisco, sự suy yếu của Microsoft sau dot-com là một nhân tố quan trọng trong quá trình vươn lên mạnh mẽ của Apple và Google trong thế kỷ mới. Một Microsoft đang mâu thuẫn nội bộ trầm trọng và bệ rạc vì giá cổ phiếu (vốn là nguồn tài sản quan trọng của nhiều nhân viên) đã không thể có câu trả lời xứng đáng dành cho Google Search, iPod và đặc biệt là iPhone. Ra đời trong thời đại bong bóng (1998), Google cũng khôn khéo chờ đợi đến khi có lãi mới IPO. Từ đó đến nay, gã khổng lồ tìm kiếm đi qua một chặng đường màu hồng để vươn lên vị trí số 2 thế giới, sau Apple.

Nhưng có lẽ quan trọng nhất là bài học xương máu về giá trị của công nghệ. Cũng giống như dot-com, gần như các cuộc đại khủng hoảng kinh tế trước đó đều là do các đột phá công nghệ mang tới và con người lúng túng không thể định đoạt được giá trị của chúng. Suy thoái 1930 là do radio, xe hơi và máy bay mang lại. Dot-com là do Internet.

Và hiện tại, chúng ta có Internet of Things, xe tự lái và tiền ảo. Tesla đã vươn lên trở thành thương hiệu xe hơi số 1 nước Mỹ khi chưa được nổi một đồng lãi. Uber là 1 trong 10 startup số 1 thế giới khi liên tục đốt hàng tỷ USD từ năm này qua năm khác. Hàng loạt startup đã thay đổi thế giới bằng các ý tưởng tuyệt vời và rồi chìm vào quên lãng: Box, Dropbox, Evernote v...v... "Gọi vốn" vẫn là cụm từ tương đương với "thành công" cho đến khi startup tìm được cách khoe khoang giá trị mới: ICO, gắn số phận của công ty với tiền ảo.

Như thế, 15 năm từ Dot-com tới cuộc đại chuyển giao sắp đến, chúng ta vẫn mù mờ về giá trị công nghệ. Thị trường công nghệ phần nhiều vẫn xây trên những cuộn giấy mang tên hy vọng thay vì những viên gạch doanh thu, lợi nhuận chắc chắn.

 

Emanvn | Gia Cường